Z

ZOONİMLƏR – KDQ-də çoxlu heyvan, quş adları və heyvandarlıqla bağlı söz və terminlər vardır. Bunların bir çoxuna həm müasir ədəbi dilimizdə, həm də dialekt və şivələrimizdə, müəyyən bir qisminə təkcə dialektlərimizdə rast gəlinir. KDQ-də rast gəlinən zoonimlər ev və çöl heyvan və quşlarının adlarından ibarətdir. Dastanlarda quş adları azdır və demək olar ki, müasir ədəbi dilimizdəki fonetik tərkibdə özünü göstərir. Bunlara qaz, toyuq//tavuq, şahin, ördək sözlərini misal göstərmək olar; məs.: “Uçardan qaz, tavuq; yürürdən keyik, tavşan bu hovlaya doldurub Oğuz yigitlərinə bunı dam etmişdi” (D-255⁴); “Şahin pərvaza ağdı. Gözlədilər, şahin Tumanın qalasinə endi” (D-272⁶); “Ala ördək, qara qazın uçurmaya”.

KDQ-də şahin sözündən düzələn şahinçi: “şahin saxlayan, şahin təlim- çisi” leksemi də müşahidə edilir: “Bir gecə yeyüb oturarkən şahinçibaşına aydır...” (D-272²) Keçmişdə quş ovuna çox vaxt təlim görmüş şahinlə gedilərdi. Odur ki, varlılar şahinə təlim verdirərdilər. Bu baxımdan dastanda şahinçi sözünün işlənməsi təbiidir. Boylarda bir sıra çöl heyvanlarının adlarına da təsadüf olunur. Bunların arasında həm ət yeyən, həm də əti yeyilən heyvan adları vardır. Ət yeyənyırtıcı heyvanların adlarına qurd//canavar, aslan, qaplan sözlərini misal göstərmək olar: “Sudan keçdi, bu gəz bir qurda tuş oldı” (D-45⁹); “Canvərlər sərhəngi dəvədir” (D-185⁸); “Qara qaplan qopdı Dəpəgöz; Qara-qara dağlarda çevirdim, alımadım, Basat!; Qağan aslan qopdu Təpəgöz; Qalın sazlarda çevirdim alımadım, Basat!” (D-224⁹); “Aslan ənigi yenə aslandır...” (D-242⁴).

Tovuz və Qazax rayonlarında ənix “küçük, it balası” sözü qeydə alınmışdır. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” ndə ənik sözünün izahı belə verilmişdir: yırtıcı, sərt heyvan balası. Hər iki məxəzdə ənik sözünün mənası bala ilə bağlıdır və KDQ-dəki mənaya tam uyğundur. Maraqlıdır ki, “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə verilən misal da dastandakına uyğundur. Müqayisə et: İtin əniyi it olar; Aslan ənigi yenə aslandır.

Əti yeyilən (insan və ya yırtıcı heyvanlar tərəfindən) çöl heyvanlarının adlarından boylarda keyik, sığın, qulan, dovşan sözləri işlənmişdir: “Getdikdə yerin otlaqların keyik bilür; Genəz yerlər çəmənlərin qulan bilür” (D-5²); “...av avlayalım, quş quşlayalım, sığın – keyik yığalım...” (D-36¹²); “...yürürdən keyik, tavşan bu holvlaya doldurub...” (D-255⁴)

H.Araslı qulun sözünü “çöleşşəyi” kimi vermişdir. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə qulan sözü üçün qulun sözünə baxmaq qeyd olunur. Qulun sözü isə “körpə at balası” kimi izah olunub. “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə də qulan və qulun sözləri, demək olar ki, sinonim mənada (at balası...) izah edilmişdir. İndiki dövrdə qulan və qulun sözləri eyni məna daşısa da, görünür, dilimizin keç- miş dövrlərində bu sözlər semantik cəhətdən fərqlənmişdir. Bunu dastandakı cümlə də (Genəz yerlər çəmənlərin qulan bilir) təsdiqləyir, çünki atın körpə balası gənəz çəmənlərin yerini bilməz, ancaq qulan “çöleşşəyi” bilər. Deməli, tərtibçi qulan sözünün mənasını dəqiq vermişdir.

Dastanın boylarında ev heyvanlarının adlarına tez-tez rast gəlinir. Eşşək sözü dastanda iki transkripsiyada (eşək// eşşək) işlənmişdir; məsələn: “Qara eşək başına uyan ursan qatır olmaz” (D-3⁶); “Ol Nuh peyğəmbərin eşşəgi əslidür” (D-9¹¹).

Dastanda qatır sözünün ekvivalenti kimi bəsərək sözü də işlənir: “Altunaq çamı istər? Qatır-bəsərəkmi istər?” (D-174⁷) Saatlı rayonu şivəsində bəsərəg sözünün pəsərəg variantı işlənir.

Dastanın ayrı-ayrı boylarında müasir ədəbi dilimizdə müşahidə olunan aşağıdakı ev heyvanları adlarına da təsadüf edilir: dəvə, köpək, at, ayğır, qoyun, qoç, buğa, keçi, toğlu, qulun, köşək, quzu, donuz, təkə//erkəc, cöngə. Məsələn: “Atdan – ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç öldürgil!” (D-14⁵); “..gördü kim, oğru köpəki yekə dana evini bir-birinə qatmış...” (D-8¹⁰); “Bir buğa öldürmiş, sənin oğlun adı, Buğac olsun” (D-18⁶); “Ala başlı keçimcə gəlməz mana; Hey ana! Ərəbi atlar olan yerdə; Bir qulunı olmazmı olur?; Qızıl dəvələr olan yerdə; Bir köşəgi olmazmı olur? Ağca qoyunlar olan yerdə; Bir quzıcığı olmazmı olur?” (D-54¹⁰); “Qara donuz damında yatur degil!” (D-144³); “Toğlıcıqlar, dövlətim saqar qoç, gəl keç! dedi” (D-227⁹); “...Bayındır xanın... bir dəxi buğrası vardı” (D-15⁹).

Misallardakı saqar, simiz, buğra sözləri müasir ədəbi dilimizdə işlənmir. Simiz sözünə dastandakı “kök, yağlı” mənasında Dərbənd dialektində rast gəlinir. Qazax dialektində “ağalınlı, təpəl” mənasında saqqar sözü özünü göstərir. Qaqauz dilində başında ağ qaşqası olan buğaya sakar deyilir. Buğra sözünə nə ədəbi dilimizdə təsadüf edilir, nə də hələlik dialekt və şivələrimizdə qeydə alınmışdır. İki hörküclü erkək dəvə mənasında Salyan şivəsində bığır, Qazax dialektində isə buğur leksemi qeydə alınmışdır. A.M.Şerbak buğra sözünün izahını “törədici erkək dəvə” kimi vermiş və onu monqol dilində eyni mənada işlənən bur sözü ilə müqayisə etmişdir. Buğra sözü Altay qazax (bura), qaraqalpaq, noğay, özbək (dialektlərində) (buvra), qırğız, Tuva (bura), özbək (buğra) dillərində, eləcə də yazılı abidələrdə “törədici-erkək dəvə” mənsında müşahidə olunur.

Dastandakı maraqlı sözlərdən biri buzov mənasında işlənən buzağı sözüdür: “Buğa, buğa!” dedikləri qara inək buzağısı degilmidir?” (D-181⁹).

KDQ-də işlənən ən maraqlı dil vahidlərindən biri sığır leksemidir: “...gördi kim, oğrı köpək, yekə dana evini bir-birinə qatmış, tavuq komasına, sığır damına dönmiş” (D-8¹⁰).

Q.Vamberi inək mənasında işlənən sığır sözünü sağ-felinin indiki zamanı ilə əlaqələndirir. A.M.Şerbak da onun bu fikrini qəbul edir. Tarixən də inək mənasında işlənmiş sığır sözü müasir türk dillərindən türkmən (cifip), qaqauz (cip), uyğur (cijip), qazax, qaraim, qaraqalpaq, qumuq, noğay, tatar (cijip), başqırd (hijip) dillərində də eyni mənanı daşıyır. Türk dilində sığır sözü üç mənada işlənir: buğa, öküz, inək. Maraqlıdır ki, iri-buynuzlu mal-qaraya da türk dilində siğir deyilir. Qaraim dilində öküz və inək sözləri sözün ortasındakı samitin dəyişilməsi vasitəsi ilə fərqləndirilir: cifip “öküz” cijip “inək”.

Dialekt və şivələrimizdə sığır sözü müxtəlif mənalar daşıyır. Şəki dialektində sığır sözü “naxır” sözünün sinonimi kimi işlənir. Azərbaycan dilinin bir çox başqa dialekt və şivələrində sığır inəyə deyirlər. Şəki dialektində sığır sözündən sığırçı sözü də yaranmışdır və bu, naxırçı sözü ilə paralel şəkildə işlənir. Sığırçı sözü burada yalnız inək otaran deyil, bütün iribuynuzlu malları (inək, camış, öküz, buğa) otaran məfhumunu daşıyır. Eyni xüsusiyyət Qax rayonu şivələrində də özünü göstərir. İsmayıllı, Yardımlı və Cəlilabad rayonları şivələrində isə sığır sözü yalnız inək mənasında qeydə alınmışdır. Q.Bağırov Ermənistan SSR-in Sisyan rayonunun Azərbaycan şivələrində sığır sözünün qaramal mənasında işləndiyini verir. Cümlədən isə həmin sözün naxır mənasında işləndiyi görünür: “Sığır gələn vədədə ona iras gəldim”. Qazax dialektində sığır sözünə sığırbuğa “iki yaşlı camış düyəsi”, sığır damı “mal tövləsi”, sığır sidiyi “çiçəyinin rəngi qaramalın sidiyinin rənginə oxşayan bitki”, sığırxana “qaramal saxlanan yataq”, sığırçı “naxırçı” kimi mürəkkəb və düzəltmə sözlərin tərkibində təsadüf olunur. Dialekt və şivələrin qərb qrupunda sığırboğan “üçyaşar camış balası” leksemi də işlənir.

Ermənistanın Qafan rayonunun Azərbaycan şivələrində sığır sözünün “meşədə yaşayan vəşhi heyvan” mənası daşıdığı göstərilmişdir. Yəqin ki, həmin vəhşi heyvan ya maral, ya da vəhşi öküzdür. Türk dillərində “vəhşi öküz” mənasında saçli cifip, türkmən dilində isə “maral” mənasında dere çifipi leksemlərinə rast gəlinir. Kürdəmir rayonunda sığır sözü ilə bağlı Sığırlı yaşayış məntəqəsi adı da vardır.

KDQ-də bədəvi “köhlən, sağlam, qaçağan at” sözü həm isim, həm də sifət kimi işlənmişdir: Bədəvi atlar issini görüb oğradıqda” (D-11⁴); “Göy bədəvisin tutdırdı, Qazan bəgin qarındaşı Qaragünə bindi”. (D-37⁸)

Dastandakı alaca sözü Şəmkir rayonu şivələrindəki alaşa “zəif, arıq at” lekseminə uyğun gəlir: “Altındagı alaca atın nə ögərsin? Ala başlu keçimcə gəlməz mana!” (D-41¹).

Saatlı rayonu şivəsində “qamışdan tikilmiş ağıl” mənasında ağağıl leksemi işlədilir. Həmin söz dastandakı ağayıl sözü ilə uyğunluq təşkil edir: “Ağayıldan tümən qoyun gedərsə mənim gedər” (D-32⁵).

Dastanda heyvandarlıqla bağlı keçə, ilxıçı, çoban, tovla, şahbaz at, ət, süd, penir, qaymaq sözlərinə rast gəlinir: “Qara keçə altına döşədilər. Qara qoyun yaxnısından öninə gətürdilər” (D-11¹⁰); Uru, durdu, tovladan bir şahbaz at çıxardı, əyərlədi; Qaraqoçum güdəndə ilxçımmısan?; Ağaylım güdəndə çobanımmısan?; “Südü-peniri bol, qaymaqlu çoban” (D-40⁴); “Dəpə kibi ət yığ...” (D-14⁸).

Müasir ədəbi dilimizdə müşahidə edilən yüyən sözü dastanda “y”-sız işlənmişdir: “Kafirin arxasına əyər saldı, ağzına uyan urdu. Qoulanını çəkdi, sıçradı, arqasına bindi” (D-276⁷). Ədəbi dilimizdəki yəhər sözü əvəzinə işlənən əyər sözündən düzələn əyərlə- “yəhərləmək” felinə də rast gəlinir: Atların əyərig alıb, geyimlərin çıxardılar; ...at çıxardı, əyərlədi.

Dastandakı maraqlı sözlərdən biri də duşaq leksemidir: “Vəli mana sən yaman yerdə duşaq oldun, oğul!” dedi (D-128¹); Ayağına ət tuşağın urun! – dedi”. (D-260⁵)

Şamaxı dialektində “atın qabaq ayaqlarını cidarlamaq üçün kəndir” mənasında tuşax sözü işlənir. Bu leksem dastandakı duşaq sözünün fonetik variantından başqa bir şey deyildir. Dastanda qatıq mənasında yoğurd// yoğurt lekseminə rast gəlinir: “...əlin-yüzün yumadan doquz bazlammac ilən bir küvlək yoğurd gəvəzlər, doyunca tıqa-basa yer, əlin bögrinə urar, ayıdar...” (D-7¹²).

Dialekt və şivələrin qərb qrupunda yoğurt, Dərbənd dialektində yoğurd// yoğurt dastandakı mənada işlənir. Dastandakı qımız (...göl kimi qımız sağdır!) sözünə Balakən rayonu şivələrində eyni fonetik tərkibdə “mayasız süd”, “üzsüz süd” mənalarında təsadüf edilir. Həmin söz “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə belə izah edilmişdir: “Qımız – turşumuş at (bəzən dəvə) südündən hazırlanan qidalı içki”.

Materiallardan göründüyü kimi, KDQ-də maldarlıqla bağlı zəngin sözlər vardır ki, bunların araşdırılması təkcə dialektologiya yox, dil tarixi baxımından da maraq doğurur.

Ədəbiyyat:

Ağayev Ə. Azərbaycan dilinin Cəlilabad rayonu şivəsi (nam. diss.). – B., 1975.

Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələri. – B., 1967.

Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. – B., 1964.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. – B., 1964, I cild.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. – B., 1980, II cild.

Azərbaycan SSR inzibati-ərazi bölgüsü. – B., 1961.

Bağırov Q. Ermənistan SSR Sisyan rayonu azəri şivələri (nam. diss.). – B., 1966.

İslamov M. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. – B., 1968.

KDQ. – B., 1962.

Mollazadə S. Azərbaycan SSR-in Qazax rayonu şivələri (nam. diss.). – B., 1966.

Hacıyev İ. İsmayıllı rayonunun şivələri (nam. diss.). – B., 1948.

Həmzəyev T. Azərbaycan dialektologiyasına aid materiallar. – B., 1983.

Cəfərli Ə. Azərbaycan dilinin Qazax dialekti (nam. diss.). – B., 1961.

Древнетюркский словарь. – Л., 1969.

Турецко-русский словарь. – М., 1977.

Хасиев З. Термины животноводства в западной группе диалектов и говоров азербайджанского языка. – АКД. Б., 1976.

Щербак А. Названия домашних и диких животных в тюркских языках. – Истори ческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961, с.82-172.

Əlimuxtar Ağayev