T

TƏPƏGÖZ VƏ POLİFEM – Folklorun yaratdığı Siklop obrazı tədqiqatçıları çoxdan məşğul edir, lakin mövcud ədəbiyyatda əsasən “Odisseya”dakı Polifem obrazından bəhs edilir. Sibir, Qazaxıstan folklorunda təkgözlü nəhənglər haqqında geniş material toplanmışdır.

Herodot öz “Tarix”ində issedonların qonşuluğunda arimaspaların (arimaskifcə tək, spu – göz deməkdir) mövcud olduğundan xəbər vermişdir.

Təpəgöz haqqında süjetə sarmatların xələfləri indiki Şimali Qafqaz sakinlərinin eposunda da rast gəlinir. Məs., nart eposunun osetin variantında qəhrəman Uruzmaq ova gedərkən dağın ətəyində qoyun otaran təkgöz nəhəngə rast gəlir və nəhəng tərəfindən əsir alınır. Təpəgöz yuxuya getdikdə Uruzmaq onun yeganə gözünü dağlayır, sevimli keçisini kəsərək dərisini əyninə keçirir, qoyunları isə apararaq nartlara paylayır.

Qazaxıstanda təkgözlü nəhəng haqqında yazıya alınmış, çoxsaylı nağıl variantlarından üçü var ki, söz açırıq, hər üçü də bir tərəfdən osetin eposu, digər tərəfdən KDQ-nin “Basat Dəpəgözü öldürdügi boy”u arasındakı əlaqələri müəyyənləşdirməyə kömək edir. Bunlardan birincisini qazax etnoqrafı və tarixçisi Ç.Vəlixanov qələmə alıb. Bu mətndə sehrbaz-şaman Çolaq Nadirin təkgözlü nəhəng olan Albastı üzərində qələbəsindən danışılır. Bu nağılda Albastı yalnız zahirən Polifemi xatırladır, bununla bərabər süjet özü şamanist təsəvvürlərə bağlı olub tamam başqa xarakter daşıyır.

Digər iki nağılı P.V.Ostroumov yazıya almışdır. Birincisi tamamilə Polifem süjeti ilə uyğun gəlir (adamların təkgözlü nəhəng tərəfindən mağaraya salınması, onun kor edilməsi, nəhəngin qəhrəmanı axtarıb tapmaq məqsədilə sürünü göz keçirməsi, qəhrəmanın heyvan dərisini geyərək qaçması).

...Təkgözlü nəhəng haqqında Oğuz rəvayətləri Firdovsinin “Şahnamə” eposundakı Zöhhak və İsfəndiyar haqqında rəvayətlərlə bəzi ümumi cizgilərə malikdir. Təpəgözün zəif yeri onun yeganə gözüdür. Basat onun gözünü deşərək qələbə çalır. Bu motiv “Şahnamə” də də var. Güclü, tuncbədənli İsfəndiyarın zəif yerini məhz Simurq quşu Rüstəmə nişan verir. Nəticədə pəhləvan Rüstəm İsfəndiyarı gözündən oxla vuraraq öldürür.

Təpəgöz haqqında süjetin Oğuz mənşəyini bütün versiyaların bir çox detalları sübut edir. Məsələn, “Basat Dəpəgözü öldürdügi boy”da deyilir ki, köç zamanı Oğuz bəylərindən Aruz Qoca körpə uşağını itirir – uşağı isə dişi aslan götürüb bəsləyir. Bu epizod canavarın götürüb bəslədiyi türk əcdadı Aşina haqqında şəcərə mifi ilə səsləşir. Təpəgöz nağılını Oğuz epik ənənəsinə birləşdirən qəhrəman adları çoxdur. Burada bir çox Oğuz pəhləvanları (Salur Qazan, Bayandır xan, Alp Rüstəm, Bəkdüz Əmən) iştirak edirlər.

Təpəgözün dağlara getməsi, soyğun çuluq edərək quldura çevrilməsi motivi Koroğlunun həyatından bəzi səhnələri xatırladır ki, onlar da Oğuz epik ənənəsi ilə bağlıdır. Nəhayət, XV əsrdə Balkanlarda qeydə alınmış nağıl variantına görə adamyeyən əjdaha səlcuqların arasında peyda olur (Təpəgöz oğuzların arasında peyda olduğu kimi). KDQ-də Qazan Təpəgözü qara əjdahaya bənzədir.

Beləliklə, Təpəgöz əfsanəsi, qədim oğuzlarla bağlıdır və ehtimal ki, Oğuzların Kiçik Asiya və Zaqafqaziyaya köç etməsindən əvvəl yaranmışdır. Bu rəvayət bizə məlum olan yeganə Oğuz epik nümunəsidir ki, burada nağıl-mif ünsürləri tarixi ünsürlərə nisbətən üstünlük təşkil edir.

Türkdilli xalqlarında folklorun təkgözlü nəhəng obrazı ictimai quruluşun təkamülündən asılı olaraq müxtəlif cür inkişaf etmişdir. İbtidai icma cəmiyyətində adamyeyən nəhəng haqqında təsəvvür türk xalqlarının ovçuluqdan maldarlıq dövrünə keçməsi zamanı baş verə bilərdi (qazax versiyasının qəhrəmanı da ovçudur). Təpəgöz obrazının tamamilə təsbit olunması artıq oğuzların maldarlığa keçməsi dövrünə təsadüf edir.

Beləliklə, Oğuz Siklopu olan Təpəgöz obrazının “Odisseya” Polifeminin təciri altında yarandığına inanmaq çətindir. Doğrudur ki, oğuzlar VII-VIII əsrlərdə Bizans ilə sıx əlaqələr saxlamışlar. Ancaq məsələ eposun müxtəlif xalqlarda tipoloji oxşarlıqlarının olduğunu göstərir. Unutmaq olmaz ki, Herodot təkgözlü nəhəng haqqında rəvayətin Yunanıstana Şərqdən gəldiyini yazır.

Ədəbiyyat:

“Советская Тюркология”. № 4, 1989.

Xaliq Koroğlu