ŞEİR SİNTAKSİSİ – Dastanın sintaktik
vahidlərinin – söz birləşmələri və
cümlələrin leksik sistemi göstərir ki, bu,
yaradılışında nəsr sintaksisi olmayıb;
ilkin poetik formaların sonrakı şəkil
dəyişdirmələri nəticəsində gəldikcə
zəmanə katiblərin – yazıya alanların əli
ilə onda az-çox nəsrləşdirmə işi aparmışdır.
Bununla belə, dəyişmə əməliyyatları
dastanın dilini ilkin poetik mahiyyətdən
“təmizləyə” bilməmişdir,
başlanğıcında onun şeir dili olmasına
dəlalət edən çoxlu faktorlar qalmışdır.
Əlbəttə, “Kitab”ın müxtəlif naşirlərinin
şeir kimi düzdükləri parçaları nəzərdə
tutmuruq. Hərçənd həmin parçalar hər
yerdə və bütün detalları ilə bugünkü
türk anlayışının bütün tələblərinə cavab
vermir. Bu parçalarda şeirlik faktoru
kimi gah alliterasiya, gah qafiyə, gah
sadəcə, heca sayı, gah da bunların hər
üçünün bütövlüyü şeir təzahürü kimi
alınır. Biz də həmin naşirlərin işinə qoşuluruq
və hesab edirik ki, bu əlamət
sinkretikliyi qədim türk şeiri prinsiplərinin
xalq təzahürləridir. Əlavə olaraq
deyirik ki, dastanın nəsr kimi verilən
hissələri də şeirlə və ya şeir tələblərini
ödəyən qisimlərlə doludur. Sintaktik
vahidlərin düzülüşündə, prosodik təşkilində
qədim şeir arxitektonikası özünü
göstərir. Söz birləşmələri və cümlələrdə
alliterasiya (söz əvvəlinin ahəngi),
qafiyə (söz sonunun ahəngi və sintaktik
paralelizm (ritm simmetriyası) kimi yer
tutur. Bu əlamətlər həmin faktorlardır
ki, “Kitab” naşirlərinin şeir kimi düzdüyü
hissələr məhz onlarla səciyyələnir.
Sintaqmatik təzahürlərin hamısı ritmik
tənəffüslə müşayiət olunur. Naşirlərin
nəsr kimi verdiyi hissələrdən
fikrimizi əsaslandıran bir neçə örnəyin
üstündə dayanaq.
1. Bu halları gördüyündə Qazanın
qara qıyma gözləri qan-yaş toldu. Qan
tamarları qaynadı. Qara bağrı sarsıldı.
Qonur atını ökçələdi; Kafər keçdiyi
yola düşdi, getdi (“Salur Qazanın evi
yağmalandığı boy”).
Bu, nəsr sintaksisi kimi bir abzasdır.
Ancaq cümlələrdəki sözlərin fonetik
başlanğıcı, söz əvvəlinin sistemli
harmoniyası nəsr dilinə məxsus keyfiyyət
deyil. Əgər biz burada alliterasiyanı
görmürüksə, bəs onda alliterasiya şeri
necə olur? Dastanda müxtəlif naşirlərin
alliterasiya şeri kimi verdiyi parçaların
prinsipi üzrə bu da şeirdir:
Bu halları gördüyündə
Qazanın qara qıyma gözləri
Qan-yaş toldı.
Qan tamarları qaynadı.
Qonur atını ökçələdi;
Kafər keçdiyi yola düşdi
Getdi.
Xalis şeirdir. İlk misrada alliterasiya
yoxdur. Ancaq iki ritmik hissədən (2x4)
ibarət 8 hecalı bir misradır. Yeddi və
səkkizinci misralarda gözlənilən k(g)
yerinə k/g gəlir. Ancaq əvvələn, bunların
özündə k/g alliterasiyası var: kafər
keçdiyi /keçdigi – getdi/ getdi; ikincisi,
müxtəlif türk dillərində və ya bir türk
dilinin tarixinin müxtəlif mərhələlərində
g-k (g-k), k-g səs uyğunluqları
olmuşdur (bunu da unutmaq olmaz ki,
“kafer” sözü alınma olduğundan, şübhəsiz,
hansı qədim türk sözünü isə əvəz
etmişdir). Şerə aid başqa cəhət: psixoloji
gərginlik, dramatizm misra-cümlədən
misra-cümləyə artır, hətta son cümlənin
xəbərləri atın çapış ritmini verir, “getdi”
söz misrası uzaqlaşan atın son ayaq
səsinin assosiasiyasını yaradır. Düzdür,
bəzi sintaktik nümunələrdə alliterasiya
nisbətən zəifləyir, seyrəkləşir, ancaq
hər halda o, deyilişdə qulaqla duyulur,
oxunuşda gözlə görünür:
“Həmən dəm at saldı. Yel gibi yetdi,
yələm gibi yapışdı. Kafərin çiyninə
bir qılıc urdu.
Geyimini-kecimini toğradı. Altı
barmaq dərinliyi zəhm irişdirdi. Qara
qanı şorladı. Qara soğrı saqmanı tolu
qan oldi. Qara başı bunaldı, bunlu oldi.
Haman döndi. Qələyə qaçdı. Yegnək
ardından yetdi, hansı qapusına girmişkən
qara polat üz qılıcı ənsəsinə eylə
çaldı ki, başı top gibi yerə düşdi”
(D-210).
Əlbəttə, alliterasiya sistem halında
deyil, ancaq var: yel gibi yetdi, yələm
gibi yapışdı; Yegnək yetdi; qara qanı
şorladı, qara soqmanı qan oldu, qara
başı bunaldı, qələyə kaçdı, qara qılıq
(hələ söz içindəki səslər də şeir ritminə
xidmət göstərir; “qara saqrı soqma”
silsiləsində q, “başı yerə düşdi” birləşməsində
ş və s.). Bu alliterasiya sisteminin
seyrəkləşdirilməsi sonrakı nəsrləşdirmə
işindən gəlir. Verdiyimiz
örnəklərdə Drezden və Vatikan katiblərinin
fərqinə diqqət edək: birinci
misalda Drezdendəki “Qara bağrı sarsıldı”
misrasından sonra Vatikan nüsxəsində
“Yüreyi oynadı” misrası artırılır.
Əlavə əvvəlki misraya məntiqcə
çox güclü bağlıdır, ancaq alliterasiya
prinsipi pozulmuşdur. Yaxud ikinci
misalda “Qara qanı şorladı” cümləmisrasında
Vatikan “qoynı doldı”
sözlərinə artırılır-alliterasiya ölçüsü
saxlanır. Deməli, köçürənlər müxtəlif
səviyyədə artırma-əksiltmələr edirlər.
2) İraqından-yaqınından gəlişdilər.
Gizlü yaqa tutuban iləşdilər. Tatlı damağ
verübən soruşdular. Ağ-boz binübən
yortuşdular. Vəg babası yanına
irişdilər (“Qanlı qoca Qanturalı boyu”
(D-2006).
Əvvələn, cümlələrin sonu qafiyədir:
gəliş, iyləş, soruş, yortuş, iriş.
(Hətta 3-cü, 4-cü xəbərlər qalın saitlərdir,
5-ci, 1-ci və 2-ci kimi incə saitlə
gəlir). Bu isə misra deməkdir; cümləmisranın
hər birində ilk və son təqtilər
4 hecalıdır; irağından... gəlmişdilər,
gizlü yaqa... iləşdilər və s. Aralıqdakı
sözlər gah dörd (yaqınından), gah üç
(verübən) hecalıdır. Bu halda ilk misra
örnək olmalıdır – sözlərin morfoloji
qəlibi uyğundur: iraq-ın-dan, yaqın-ın307
dan. Deməli, dəyişiklik sonrakılarda
gəlib. Məlumdur ki, türkcələrin tarixində
və bilavasitə “Kitab”ın özündə -
ıban feli bağlaması həm də -ıbanı
şəklində işlənir. Nəhayət, sonuncu
misrada mənsubiyyət şəkilçisi olmuş
“ki” sazla oxunuşda ozan onu ikinci
təqtlə deyir. Beləliklə, hər misrası 4
hecalı 4 təqtdən ibarət şeir alınır:
İrağından – /yaqınından/ gəlişdilər,
Gizlü yaqa (tutubanı) iləşdilər,
Tatlu damağ /verübəni/ soruşdular,
Ağ-boz atlar /binübəni/ yortuşdular,
Bəg babası /nun yanına/ irişdilər.
Deyək ki, həmin misalın ardınca gələn bu parçada ilk baxışda şeirlik heç
görünmür:
Babası oğlancığın gördi. Allaha
şükürlər eylədi. Oğlilə gəlinilə Qanlı
qoca Oğuza girdi...
Əvvələn qafiyə: gördü-girdi. Oğlilə
və gəlinilə sözlərinin bütöv qrammatik
formasında desən (oğlu ilə, gəlini
ilə) 9 hecalı 4 misra alınar.
Yaxud yenə:
Qamğan oğlı Xan Bayındır yerindən
turmışdı
Qara yerün ağban evün dikmişdi.
Ala seyvan (Odök) üzinə aşanmışdı.
Bin yerdə ipək xalıçası döşənmişdi.
İç Oğuz bəyləri söhbətinə
dərilmişdi. Yemə-içmə idi” (D-20113).
Qədim ozan üçün misradakı sözlərin
həcmi yox, hecaların sayı əsas olmuşdur.
Ozan dastanı musiqinin müşayiəti
ilə dediyindən sözləri yox, hecaları
qruplaşdırmışdır (qədim heca şerini
eyni kimi almaq tarixiliyə müğayər
olardı).
Qorqud şerində ritm cümlənin
(misranın) əvvəlində və ya sonunda,
yaxud ya əvvəlində, ya sonunda daha
güclü olur – həmin məqamda söz ilə
heca qrupu üst-üstə düşür. Bunu nəzərə
alanda – cümlələrin ilk və son sözlərinə
diqqət verib, üstünlük təşkil edən
ritmlərin təqtini götürmək gərəkdir. Bu
misalda cümlə əvvəli təqt 4 hecalı vahid
alınır (Qamğan oğlu: qara yerün, ala
seyvan və s.). Cümlə axırı (misra axırı)
təqt kimi yenə 4 hecalı vahid müvafiq
gəlir (aşanmışdı, döşənmişdi – təsadüfi
deyil ki, bunlar qafiyəliliyi də saxlamışlar).
Bütün bunları nəzərə alaraq
şeri təxminən belə bərpa etmək olar:
Qamğan oğlı. Xan Bayandır
/öz yerindən/ turmuş idi.
Qara yerün /üzərinə /ağban evün/
dikmiş idi.
Ala seyvan /gök yüzinə/ aşanmışdı.
Bin yerdə i/pək xalçası/ döşənmişdi
İç Oğuz bəg/ləri söhbə/tinə dəril/mişdi,
Yemə-/içmə idi.
Bəzən elə elementar pozuntular
olur ki, kor-kor, gör-gör aydın görünür.
Atası Qazan bəyə Uruz deyir:
“A bəg baba! Dəvəcə böyümişsən,
köşəkcə ağlun yoq. Dəpəcə böyümişsən,
tarıca ağlun yoq. Hünəri oğul
atadanmı görər, yoxsa atalar oğuldanmı
ögrənür?” (D-1259).
Müqayisəyə diqqət verək: oğul
atadanmı, atalar oğuldanmı öyrənər.
Birinci halda, oğul-ata qarşılığında subyektlər
təkbətək görünür. İkinci halda,
tərəflərin nisbəti pozulur: atalar-oğlu.
Halbuki olmalı idi: ata-oğul. Deməli,
köçürən mətnin şeir, ya nəsr olmasının
fərqinə varmayıb. Şeirsiz nəsrsiz bu, adi
məntiqcə də yanlışdır (hələ, bu bir çatan
iş neçənci köçürənindir? Yəqin əvvəlki
köçürənlərdə fərqlər daha az
olub). Mətnin liqvo-poetik təhlili göstərir
ki, “a bəg baba” xitab kimi, “hünəri”
sözü məntiqi vurğu ilə şerin vəznindən
kənara çıxarılır və hecalar təxminən
belə nizamlanır:
A bəg baba!
Dəvəcə böyümişsən,
Köşəkcə ağlun yoq,
Dəpəcə böyümişsən,
Tarıca ağlun yoq.
Hünəri
Oğul atadanmı /görər öyrənər – 6+5:11
Yoxsa ata oğul/danmı öyrənər – 6+5:11
Misalları “Dədə Qorqud kitabı”nın
mətni qədər artırmaq olar. Ancaq daha
bir-iki örnəklə kifayətlənək. Dastanda
belə atalar sözü işlənir: At ayağı külik,
ozan dili çevik olur (D-57). Şəksiz, əsli
budur: 8 hecalı iki misra:
At ayağı külik olur,
Ozan dili çevik olur.
Bunu qafiyələr də tələb edir (külik-
çevik), dörd-dörd ayrılan təqtlər də.
Yenə bunun harası nəsrdir:
Yumuru-
yumuru ağladı, yanıq çigercigüni
tağladı (s. 56) – hələ nəzərə alsaq ki,
ağlamaq felinin əslində y var, alliterasiya
daha da sıxlaşır. Qafiyə də göz
qabağında:
Yumuru-yumuru ağladı,
Yanıq cigercügini tağladı –
Maraqlıdır ki, qafiyə olan yerdə
misraların heca sayı bir-birini izləməyə
bilir. Qafiyəsiz yerlərdə isə heca ölçüləri
küll halında tamamlaşmayanda, heç
olmasa, biri gözlənir. Yaxud belə demək
olar: köçürənlər “Kitab”ın şerini pozarkən,
hardasa əlamətlərdən birini”unutmuşlar”.
Görünür, mətnin əslində alliterasiya
və heca təcrid olunmamış, bir-birini
izləmiş, bir-birini müşayiət etmişdir:
Dirsə xanın Xatunu qayıtdı, gerü
döndü Qatlanmadı.
Qırq incə qızı boyuna aldı. Bədəvi
atu binüb oğlancığın isteyü getdi.
Qışda-yazda qarı-buzu ərinməyən Qazılıq
tağına gəldi çatdı. Alçaqdan yuca
yerlərə çapub çıqdı. Baqsa-görsə bir
dərənin içinə qarğa-quzğun enər-çıqar,
qonar-qalqar... “ (D-26).
Burada gözlə görünən alliterasiya
var: Dirsə döndi; xanın xatunu; qayıtdıqatlanmadı
qırq-qızı; yuca yerlər; çapub-
çıqdı və s. Ancaq bunlar qədim
alliterasiyanın qalığıdır. Nəzərə alaq ki,
türkcənin qədim dövrlərində q səsinin
artikulyasiyaya qarşılığı çoxdur: q-k,
q-q (köklü sözündəki k/q-q, q-ğ, q-h,
q-x/ təsadüfi deyil ki, dastanda ən çox
alliterasiyaya düşən səslərdən biri qdır).
Həmin ölçü ilə yanaşanda dastanın
yaradılışında mətnin əvvəlindəki alliterasiya
bu diapazonda qavranmalıdır;
xanın xatuni – qayıtdı – gerü – qatlanmadı
– qırq qızı. Mətndə təsvir sərtləşdikcə
ənginə – apogeyə yaxınlaşdıqca
dildə psixoloji vəziyyətin harmoniyasını
göstərmək üçün alliterasiya
hecaya güzəştə gedir:
Qışda-yazda /qarı-buzı/ əriməyən – 4+4+4
Qazılıq tağına /gəldi çıqdı – 6/?/4
Alçaqdan yu /ca yerlərə/çapub çıqdı –
4+4+4
Baqsa-görsə /bir dərənin/içinə – 4+4+(3(?)
Qarğa-quzğun /enər-çıqar,/qonar-qalqar –
4+4+4
Son misralardakı dörd heca – dörd
heca qruplaşmış “baqsa-görsə qarğaquzğun,
enər-çıqar, qonar-qalqar” sözlərinin
ardıcıl düzülüşündə nigaran ananın
ürək döyüntüsünün əks-sədasına
uyğun ritm verilir. Bu, şeir sintaksisidir.
Ritmə başqa bir örnək daha:
“Ağzun qurusun, ana. Dilün çürüsün
ana” (D-53) – qarğış 7 hecalı iki
misradır, qafiyəsi də var: quru-çürü. Bu
öz yerində. Ancaq saitlərin düzülüşünə
baxaq: birinci misrada qalın, ikincidə
incə saitlər bir-birini izləyir. Demək,
bunlar iki cümlə deyil, iki misradır –
cümlələr şeir sintaksisinin məhsulu ol309
duğuna görə melodiya üçün səslərin iki
cür düzümü nəzərə alınıb.
Bununla örnəklərə “yum verəlim”:
“Oğlan böylə degəc bıldır-bıldır
gözünün yaşı rəvan oldi. Boyi uzun, beli
incə Burla xatın boyninə qulağun aldı.
Düşdi. Güz alması gibi al yanağun tutdi,
yırtdı. Qarğu gibi qara saçını yoldi.
“Oğul! Oğul!” deyübən zarlıq qıldı.
Ağladı“ (D-64).
Cümlələrin sonunda xəbərlərin qafiyəsi
göz qabağındadır: oldi-aldı, tutdi-
yırtdı, yoldi-qıldı. Zahirən bu bizə
çatan “Kitab”ın yazıya alındığı dövrdə
türkcələrin səcli nəsrinə bənzəyir:
“Səlam verdim, rüşvət deyildir deyə
almadılar. Hökm göstərdim, faidəsizdir
deyü mültəfit olmadılar” (Füzuli.
“Şikayətnamə”).
Ancaq bunların kökü müxtəlifdir;
birinci vəzn ölçüləri pozulmuş, nəsrləşdirilmiş
qədim türk şerinin qalıq-izləridir,
ikinci, ərəb səcli nəsr poetikasının
türkcədə təzahürlərindən biridir. “Dədə
Qorqud kitabı”nda tək-tük sintaktik vahidlər
var ki, onlar da poetik əlamətlərin
(alliterasiya, qafiyə, heca nizamı)
kompleksi və ya ayrı-ayrı təzahürləri
orada əks olunmasın. Yəqin ki, belə nümunələr
sonrakı yazıya alınmalarında,
dastanın poetik formaca arxaikləşməsi
ilə bağlı, qədim alliterasiya şerinin gərəyincə
dərk edilməsi nəticəsində aparılmış
nəsrləşdirmə işinin məhsuludur.
Deyənlər var: əgər dastan bütöv
şeirdirsə, təhkiyə necə gedir? Cavab:
məsələn, “Manas”da, yaxud orta əsrlərə
aid və daha sonrakı mənzum hekayələrimizdə
təhkiyə necə gedirsə, elə.
Yəni hekayət mənzum şəkildə söylənir
(daha sonralar mənzum romanlar həmin
ənənələrdən doğuldu – başqa sənət
sahələrində olduğu kimi, söz sənətində
də misallar qədim, unudulmuş, görünən
əcdadlarına qayıdıb).
Deyənlər var, harada ki bir parçanı
çıxdın, mətnin ardıcıllığı pozulmadı,
həmin parça şeirdir. Cavab: bu, müasir
dastan poetikasından çıxış etməkdir:
məsələn, “Koroğlu”da, “Əsli və Kərəm”
də olduğu kimi. Doğrudan da, onlarda
şeir əsla süjeti irəli aparmır, konkret
hadisənin təsvirində ancaq emosiya
əlavə edir. “Dədə Qorqud kitabı”nda
süjeti davam etdirməyə şeirlər çox azdır.
Müxtəlif naşirlərin şeir kimi verdiyi
parçalarda süjet əksərən davam etdirilir;
şeir olmasına heç kəsin şübhə etmədiyi
soylamalarda mükalimələr gedir, yuxu
danışılır, and içilir, əhd-peyman bağlanılır
və s.
“Dədə Qorqud kitabı”nın bütövlükdə
şeir olması orada da görünür ki,
şeir kimi verilən parçalar müxtəlif naşirlərdə
üst-üstə düşmür (məsələn,
H.Araslı, O.Şaiq, M.Ergin, F.Zeynalovla
S.Əlizadə nəşrlərini müqayisə edin).
Bu o deməkdir ki, hansı mətn parçasındasa
biri şeri düzüb, digəri yox. Yəni bu
şeir arxaikdir, onu hərə bir cür qavramaqda
sərbəstdir. Naşirlərin hamısında
əsasən şeir kimi etibar olunan soylama
adı ilə gedən hissələrdir. Həqiqətən, bu
soylamalar müasir dastanlardakı şeirlə
deyimlərə, “sözlə deyilmişlərin sazla
deyilməsinin” ekvivalentidir. Yəqin ki,
Qorqudun dastanı əvvəldən-axıra sazla
deyilib. Bizcə, dastanın təhkiyə-nəzm
hissəsi sakit, bəm, soylama-nəzm hissələri
isə coşqun, zil melodiyalarla işlənmişdir;
soylamalarda təxminən bugünkü
mahnı-şarqı avazı olmuş, qalan
yerlər – təhkiyə-nəzm hissələr melodiyanın
müşayiəti ilə avazsız söylənmişdir.
Sonralar ağızda yaşadılmaması,
məclislərdə deyilməməsi, xalqda yayılmaması
da dastanımızın forması ilə
bağlıdır; bu adi dastan deyil, şeirdir, orta
əsrlərdən hər aşıq-ozan onu ifa edə bil310
məyib formaca arxaikləşdiyi kimi, dastanın
ifaçılıq vərdişi də unudulub.
Deyilənlərdən aydın olur ki:
1) bu, nəsr sintaksisi deyil. Sintaksisin
leksik-promorfik xüsusiyyətlərinin
kompleks halında təhlili göstərir
ki, Dədə Qorqud oğuznaməsi başlanğıcında
şeirlə yaradılmışdır;
2) “Dədə Qorqud” sintaksinin əcnəbi
təsirə düşməməsinin birinci səbəbi
də odur ki, bu sintaksis şer texnikası
üzrə qurulmuşdur – əcnəbi təsir milli
şerimizin leksikasında olmuşdur;
3) alliterasiya və heca vəzni türkcə
şeirdə eyni dərəcədə başlanğıcdır;
4) “Dədə Qorqud kitabı” XV əsrdə
yazıya hökmən başqa – daha qədim bir
nüsxədən köçürülüb. Əgər o, XV yüzillikdə
ilk dəfə yazıya alınsa idi, ən azı
“Şəhriyar” dastanının dili kimi redaktə
olunardı (“Şəhriyar”ın dilində ən adi,
işlək xalq sözlərinin fars izafəti ilə
üsluba uyğunlaşdırılmış şəkildə verilməsinə
diqqət yetirin: ey anayi mehriban,
ey madəri mehriban, ey atayi
mehriban, qariyi birəhm). Belə ifadə
tərzi “Dədə Qorqud kitabı”nın dilinə
yabançıdır.
Tofiq Hacıyev |