OZAN – yaradıcı, ifaçı, daşıyıcı sənətkar,
aşığın sələfi. KDQ kimi bir oğuznamənin
formalaşması ozan yaradıcılığının
qədim tarixi köklərə malik
olduğunu sübut edir. Hərgah ozan çox
uzaq keçmişdə mövcudiyyət tapıb hərtərəfli
inkişaf yolu keçməsəydi, bu
abidəni yarada bilməzdi.
KDQ boylarının sonluqları və
ümumi məzmunundan göründüyü kimi,
Dədə Qorqud bu oğuznamənin yaradıcısıdır.
O həm də ozandır, lakin dədə,
ata ozandır. Dədə Qorqud çox uzaq
keçmişin adamıdır. Boylardan göründüyü
kimi, hər şeyə ilk adı o verir. Çətin,
müşkül məsələləri o həll edir. Təhlükəli
hadisələri o sovuşdurur. Dədə Qorqud
həmişə, hər yerdə qalib gəlir. O
həm də bir övliyadır. Ozana məxsus
əksər keyfiyyətləri özündə birləşdirib.
Dediyinə, istədiyinə nail ola bilir. Onun
bir ozan kimi funksiyası KDQ-də belə
səciyyələndirilmişdir:
“Dəli Qacar qılıncın əlinə aldı.
Yuxarısından öygə ilə həmlə qıldı. Dəli
bəy dilədi ki, Dədəyi təpərə çala. Dədə
Qorqud ayıtdı:
– Çalarsan, əlin qurusun – dedi.
Haqq Taalanın (buyruğuyla) Dəli
Qacarın əli yuxarıda asılı qaldı. Zira
Dədə Qorqud vilayyət issi idi. Diləyi
qəbul oldu”.
Bütün bunlar yalnız Dədə Qorqudla
bağlı keyfiyyət deyildir. KDQ boylarında
onun kimi ozanlar çoxdur, onlarla
tez-tez qarşılaşırıq. Bu ozanlar el-obanı
gəzib-dolaşan, – “Qolça qopuz götürüb
eldən-elə, bəydən-bəyə ozan gəzər” –
çalıb-oxuyan sənətkarlardır. Boylarda
onlar belə alqışlanır: “Elimizdə çalıbayıdan
ozan olsun”.
Şüuriyə istinad edən V.V. Bartold
yazır ki, “uzanlar” tamburda çalan,
nəğmə-türkü oxuyan və oğuznamə
söyləyən bir dəstə türk adamları deməkdir.
KDQ boylarından bəlli olur ki,
ozan sənətkarlar günlərini həmişə məclislərdə,
xalq arasında keçirirmişlər.
Gənclərin toy-düyünlərində, müxtəlif
mərasim-törənlərdə onlar çalıb-
çağırırmışlar. Dastanda deyilir:
“Beyrək Oğuza gəldi. Baxdı gördi, bir
ozan gedər.
Aydır:
– Mərə ozan, nə yerə gedərsən?
Ozan aydır:
– Bəy yigit, düyünə gedirəm.
Beyrək aydır:
(Ozan) düyün kimin?
– Yalançı oğlu Yalıncıq (derlər bir kişinindir)
– dedi”.
Ozan çox gəzdiyi üçün də çox bilir,
haradan desən, oradan, kimdən istəsən,
ondan xəbər tutur. Elə bunun üçün də
əksər hallarda məşuqələr adaxlılarının,
analar oğullarının, bacılar qardaşlarının
yerini ozandan soruşur, ozandan öyrənirlər.
Məsələn, “Bayburanın oğlu
Bamsı Beyrək boyu”nda Beyrəgin “ki-
çik qız qardaşı” onu ozan bilib, belə
müraciət edir. Bu müraciət ozanın özgə
bir keyfiyyətini də ortaya çıxarır:
“Mərə ozan! Qarşı yatan qara dağdan
Aşub gəldiyinə, keçdiyinə
Beyrək adlı bir yigidə buluşmadınmı?
Daşın-dağın suları
Aşub gəldiyinə, keçdiyinə
Beyrək adlı bir yigidə buluşmadınmı?
Ağır, adlı şəhərlərdən (bəri) gəldiyinə
Beyrək adlı bir yigidə buluşmadınmı?
Mərə ozan! Gördünsə, degil mana,
Qara başım qurban olsun, ozan, sana?”
KDQ-də ozanın böyük nüfuz və
hörmət sahibi olduğu da səciyyələndirilmişdir.
Həm ozanın özünə, həm də
qopuz götürüb ozan paltarında gəzən
hər hansı şəxsə camaat böyük hörmət
bəsləyir. Bir natiq – söyləyici qədər
“dildən çevik” olan ozanlar boylardan
əsl xalq istedadları kimi keçir. Belə bir
cəhət də vurğulanır ki, hətta ozan düşmən
olsa belə, onun gəzdirdiyi qopuzun
hörmətinə heç kim ona əl qaldırmır.
Buradan ozan sənətinin atributlarından
sayılan qopuza etiqad, inam da üzə çıxır:
“Oğlan sərmərdi, uru durdu. Qılıncının
belcağına yapışdı kim, bunu çırpa.
Gördü kim, əlində qopuz var, aydır:
– Mərə kafir, Dədəm Qorqud qopuzu
hörmətinə çalmadım. Əgər əlində
qopuz olmasaydı, ağam başıçün səni iki
para qılardım – dedi”.
KDQ-də ozana, onun sənətinə
bəslənən münasibət belə bir qənaət doğurur
ki, bu ad – titulu daşıyan sənətçi
xalq bilicisi, xalq nəğməkarı olmuşdur.
Azərbaycan türklərinin təkamülündə
mühüm rol oynamış oğuz tayfalarının
ən qədim şairi – nəğməkarı, müğənnisi
sayılan ozan sehrbazlıq, rəqqaslıq,
musiqişünaslıq, həkimlik və buna
bənzər qabiliyyətlərə malik yaradıcı
kimi aşığın pərvəriş tapdığı yüzilliklərdən
çox əvvəlki tarixi kəsimdə çalıb-
çağırmış, bu gün əlimizə az bir qismi
çatan böyük irs qoyub getmişdir. Bu qədim
şairlər altaylar içərisində qam, tunquzlarda
şaman, monqol və buryatlarda
bo, yaxud bukue, yakutlarda oyun, samoitlərdə
tadıben, finovlarda tiotoecoe
(baxıcı), qırğızlarda isə baxsı – baxşı
ad-titulları ilə tanınmışlar.
Ozanlar yalnız türk xalqları içərisində
tanınmamışlar. XIII əsr Misir
Məmlük ordalarındakı şair-çalğıçılar da
ozan adını daşımışlar.
Ozanlar oğuzlarla bağlı mənqəbələrin
yaşama və yayılmasında böyük rol
oynamışlar. Qaynaqlardan bəlli olur ki,
ozanlar yalnız türk sülalərinin saray və
ordularında deyil, monqollar içərisində
də böyük nüfuz sahibi olmuş, ordu ilə
birlikdə döyüş meydanlarında çalıb-
çağırmışlar.
Qədim saq (türk), hun, göytürk və
uyğurların (miladdan öncə 7-ci əsrdən
eranın 11-ci yüzilliyinədək) geniş mənalı
mənqəbə və dastanlarının (“Alp Ər
Tonqa”, “Ərkənəqon”, “Oğuz Kağan”,
“Törəyiş”, “Bozqurd”, “Köç” və s.) yaranıb-
yaşanmasında ozanların rolu az
olmamışdır. Xalqın dünyagörüşünün,
milli ovqatının, qan yaddaşının, əxlaqi
dəyərlərinin yetkinləşməsində mühüm
rol oynayan müxtəlif ayinlərin icrasında,
xüsusilə sığır-ov (sığır-öküz ovu
oğuzların əsas mərasimlərindən olmuş
və bu ilk dövrlərdə ziyarət şəklində ke-
çirilmişdir), şülən-qurban və yuğmatəm
ayinlərində ozan-şairlər də
yaxından iştirak etmiş, bu mərasimlərin
əsas aparıcılarından olmuşlar.
Latındilli qaynaqların verdiyi bilgiyə
görə, ozanlar hələ Atilla dövründən
(eranın 5-ci yüzilliyi) və Atilla sarayından
başlayaraq, səlcuqilər də daxil olmaqla,
XV əsrə kimi qopuzları ilə saraylarda,
şənlik və toplanışlarda bahadırları,
alpları tərənnüm etmiş, onları
tanıdıb-yaşatmışlar. Qədim Türk dövlətlərinin
saraylarında, həmçinin Alp Ər
Tonqa, Atilla kimi xalq sərkərdələrinin,
el qəhrəmanlarının ordusunda ozanşairlər
və musiqiçi-nəğməkarlar yaxından
fəaliyyət göstərmişlər. Qaynaqlarda
Atillanın şəninə keçirilən belə bir
ziyarət səhnəsinin təsviri qorunmuşdur:
Axşama doğru məşəllər yanan vaxt
ipəkdən olan möhtəşəm çadıra iki şairin
girdiyini görürlər. Onlar Atillanın qarşısında
öz qoşduqları şeirləri oxudular.
Bu nəğmələr onun qəhrəmanlarına,
zəfərlərinə aid idi. Orada onlar bu
nəğmələrin təsiri ilə həyəcana, vəcdə
gəldilər... Bir çoxları ağlayırdı. Gənclər
arzu və ehtiras, qocalar isə ələm və
təəssüf yaşları tökürdülər.
Bu mərasim-törən belə bir qənaət
doğurur ki,”...düdüklərin, davulların
sədaları ilə bağlı söylənən bu dastani
şeirləri tərtib edən şairlər, heç şübhəsiz
ki, müasir saz şairlərimizin dədələridi”
(M.F.Köprülüzadə), özgə sözlə, ozanlar
olmuşdurlar. Bu ozan-dədələrin eradan
öncə 7-ci yüzillikdə İran ordularına
qarşı döyüşən Alp Ər Tonqanın (“Şahnamə”
də Əfrasiyab) ölümü münasibətilə
qoşduqları ağıdan bir parça hələ
11-ci yüzillikdə “Divani-lüğət-it türk”
vasitəsilə qorunub saxlanmışdır ki, bu
lirik örnək xalq şerinin tarixi üçün
xüsusi dəyərə malikdir.
“Ozan” söz terminin etimologiyası,
hansı mənalarda işlənməsi barədə
müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu məsələyə
ayrıca diqqət yetirən V.A.Qordlevski
“ozan”ın “uzan” şəklini qəbul
edərək söz-terminin türk mənşəli ifadə
olduğunu qeyd etmişdir. Ozanın “uz”
kökündən yaranıb, ibtidai formasının
“uzan” olduğu barədə özgə bir ümumiləşdirilmiş
qaynaqda deyilir: “Uzan”
“uz”dan əmələ gəlmiş faildir ki, müxtəlif
şəkildə deyilsə, misranı misra, qafiyəni
qafiyə, bəndi bəndlə uzlaşdıran
şair, əhvalatı əhvalat, epizodu epizod,
süceti sücet, şeri nəsrlə uzlaşdıran dastan
çı, musiqi, şeir, təğənni, rəqs və sairəni
bir-birilə uzlaşdırmağı bacaran,
yəni uzan, düzən, qoşan, yaradan, sənətkar
deməkdir” (M.H.Təhmasib).
Türk dillərinin bəzi izahlı lüğətlərində
də yaradıcı, ifaçı, xalq nəğməkarı və bu
kimi mənaları bildirən sənətkar ad-titulu
məhz “uzan” şəklində yazılmışdır.
Maraqlıdır ki, Azərbaycanın folklor ifa-
çıları əksər hallarda ozanı uzan şəklində
tələffüz edirlər. Bunu nəşr olunmuş
onlarla folklor örnəkləri də təsdiq
etməkdədir.
Oğuz mədəniyyətinin önəmli abidələrindən
sayılan KDQ dastanlarından,
habelə boylarda tez-tez təkrar olunan
“At ayağı gölük, ozan dili çevik olur
(olar)” həkmətli sözdən, eynilə də xalq
arasında dolaşan “Uzaq yerin havasını
uzanlar (hozanlar) bilər” və başqa bu
kimi onlarla atalar sözü və məsəllərdən
yəqin etmək mümkündür ki, ozan bir
sənətkar kimi bu dəyərli örnəklərdən
də qədim tarixə malikdir.
Ozan (uzan) sənətkarın çoxyönlü
yaradıcılıq fəaliyyəti barədə onlarla
mülahizələr söylənsə də, onların ən
ümumiləşdirilmiş nəticəsi belədir:
Ozan, güman etmək olar ki, ozmaq
məsdərindən yaranmışdır. İbn Mühənna
lüğətində “öncə gəlmək, irəli keçmək”
anlamlarını özündə birləşdirən “ozmaq”
sözü işlənmişdir. Eyni qaynaqda buna
oxşar olan daha iki söz vardır. “Ozqan”
(qoşquda birinci gələn itlərə verilən
adlardan biri) və “ozuş” (qurtuluş).
Ozanın mifoloci baxımdan izlənilməsi
bu mədəniyyətin daha köklü sənət
və sənətçi örnəyi olduğunu aşkar edir.
Bu qəbil araşdırmalarda ozan Yer ana
kompleksi kontekstində izlənilmiş, Yer
ananın atributlarının daşıyıcısı kimi
müəyyənləşdirilmişdir. Şumerlərin gələcəkdən
xəbər verən “uzu” ilə “ozan”
arasında müqayisələr də aparılmışdır.
Qayibdən xəbər tutmaq, gələcəyi görmək
keyfiyyəti isə əcdad ruhu (şaman)
ilə bağlanmış, onun daşıyıcısı sayılmışdır.
Uyğun qaynaqlardan bəlli olur ki,
saxa türkləri içərisində şamana vergi
(buta) verilməsi “usuyu” adlanır ki, bunun
da ozanla yaxın məşəli olduğunu
güman etmək mümkündür.
Ozan sənətkarlar aşığa keçənə qədər
dədə, varsaq, yanşaq adlarını da
daşımışlar.
Ozanlarla eyni tarixi kəsimdə pərvəriş
tapan “mqosan” (gürcü), “qusan”
(erməni) sənətkarı da ozan sənətçisinə
yaxın olan funksiyaları daşımışlar.
Ədəbiyyat:
KDQE, I c., B., 2000.
Бартольд В. Тюркский эпос и Кавказ.
Книга моего Деда Коркута, М.-Л., 1962.
Гордлевский. В. Происхождение османского
слова “узан”, “Ученые записки Института
народов Востока”, М., 1930.
Köprülüzade M.F. Türk dili ve edebiyatı
hakkında araştırmalar, İst., 1934.
Təhmasib M.H. Azərbaycan xalq dastanları
(orta əsrlər), B., 1972.
Abbasov İ. Ozan (uzan) – qusan istilahı və
sənətinə dair, “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına
dair tədqiqlər”, III kitab, B., 1968.
Abbasov İ. Müqəddimə. Azərbaycan
aşıqları və el şairləri iki cilddə, I cild, B.,
1983.
İsrafil Abbaslı |