O

“OĞUZNAMƏ”-4 (Rəşidəddin) – Oğuznamələrin İslam variantı, tarixixronoloci əsər.

Bizə məlum olan ilk yazılı, tarixixronoloci Oğuznamə müəllifi Rəşidəddin Fəzlullah Əbül Xeyr Həmədani 1247 ildə Həmədan şəhərində anadan olmuşdur. Fəzlullah Rəşidəddin öz dövrünün görkəmli tarixçisi, həkimi, alimi və dövlət xadimi olmuşdur. O, məşhur Elxani hökmdarlarından Qazan xanın və onun oğlu Ölcaytunun vəziri olmuşdur. Rəşidəddin Elxanilər dövlətində keçirilən islahatlara kömək etmiş, həmçinin Təbrizdə Rəşidiyyə memarlıq kompleksinin tikilməsinə rəhbərlik etmişdir.

Fəzlullah Rəşidəddinin tibb, fəlsəfə, fiqh, təbiət elmlərinə həsr olunmuş çoxlu elmi əsərləri vardır. Ancaq o, bütün dünyada məhz tarixçi kimi tanınmışdır. Onun tarixi əsərləri Elxanilər dövlətinin, ona qonşu olan ölkələrin siyasi, iqtisadi, mədəni və ictimai tarixini öyrənməkdə əvəzedilməz mənbədir. Elxani hökmdarı Ölcaytunun ölümündə günahlandırılan Rəşidəddin 1318 ildə Təbriz şəhərində edam edilmişdir.

XIII-XIV yüzilliklərin oğuzçuluq hərəkatı, həmçinin sosial-iqtisadi vəziyyət Elxanilər dövlətində türk şəcərəsinə marağı daha da artırdı. Monqol dilini unudub türkcə danışan, özlərini eyni atanın övladları hesab edən Elxani sultanları öz soyköklərinin geniş tarixini yazdırmaq qərarına gəldilər. Təbii ki, türk dövlətlərində olduğu kimi, Elxanilər də ənənəyə söykənən tarix yazdırmaq istəyirdilər. Elxani hökmdarı Mahmud Qazan xan (1295-1304) bu işi sarayın həkimi və vəziri Fəzlullah Rəşidəddinə tapşırdı. Bu işə təqribən 1300, yaxud 1301 ildə başlayan Rəşidəddin çoxcildli “jami ət-təvarix” adlı əsərini 1310 ildə tamamlayıb Ölcaytu xana (1304-1317) təhvil verdi.

“Cami ət-təvarix” əsərinin bütün hissələri bizə qədər gəlib çatmamışdır. Bu mükəmməl tarix əsəri üç cilddən ibarətdir. Birinci cildə giriş, türk və monqol tayfalarının geneologiyası (şəcərələri) və Çingiz xanın tarixi daxildir. İkinci cilddə Uqedeydən başlayan monqol xanlarının tarixi verilmişdir. Üçüncü cild Hülakunun qurduğu Elxanilər dövlətinin tarixinə həsr olunub.

Elm aləmində Oğuznamə adı ilə tanınan hissə məhz birinci cilddə verilmişdir.

Rəşidəddinin tarixi Nuh peyğəmbərdən başlayıb 1304 ilin hadisələrinə qədər böyük bir dövrü əhatə edir. Əsərin birinci cildi şifahi mənbələrə əsaslandığından etnoqonik mifləri, rəvayətləri, dastan elementlərini tarixi hadisələrlə çulğaşmış şəkildə təqdim edir. Oğuz dastan elementi oğuz şəcərəsində, oğuz tarixi oğuz əfsanələrində verildiyindən Rəşidəddinin Oğuznaməsi spesifik cəhətlərə malikdir. Əsl adı “Oğuz, onun soyunun və türk sultanlarının zikri” adlandırılan Oğuznamə variantında Rəşidəddin türk və monqol ağsaqqallarından eşitdiyi əhvalatları da qələmə almışdır. Bununla yanaşı, onun əlinin altında yazılı qaynaqlar da olmuşdur. Bu qaynaqlardan bir qismi türkcə olmuşdur. Bunu Oğuznamənin qalmış “tac”, “kenqəş”, “yurt”, “yurt- çu”, “yaylaq”, “yağı”, “il” sözləri, həmçinin mətndə türkcə getmiş şəxs və coğrafi adlar da sübut edir. Həm də Rəşidəddin oğuznaməsində epik ənənədən gələn çoxlu motivlər, klişelər vardır ki, bunların əksəriyyəti sonrakı Oğuznamələrdə təkrarlanmır. Digər tərəfdən, onun bütün Oğuznamə nüsxələrindən yararlandığını demək də olmaz. Belə ki, əd-Dəvadarinin haqqında məlumat verdiyi Oğuznamədən Rəşidəddinin xəbəri yox imiş. Bunu aparılan tarixi-filoloci müqayisələr də göstərir.

Rəşidəddin özündən əvvəlki və sonrakı tarixçilərdən fərqli olaraq türkləri Yafəs (yaxud Yafət) oğlu Türkün nəsli kimi yox, Olcay nəsli kimi qələmə verir. Onun Oğuznaməsində türklər Nuhun oğlu Olcay xanın (Rəşidəddinə görə türklər Yafəsə Olcay deyirdilər) oğlu Dib Yavku xanın dörd oğlundan törəyiblər. Çox qısa olan bu mifoloci şəcərədə türklərlə monqolların müştərək babaları olan Tatar və Monqola qədərki hökmdarlarının adları çəkilir. Ancaq orta əsr tarixçiləri bu və ya digər hadisənin təsvirində, izahında “jami ət-təvarix”dən həmişə mötəbər mənbə kimi istifadə etmişlər.

Orxon-Yenisey kitabələrində Üç Oğuz, Altı Oğuz adı ilə xatırlanan oğuzların daha qədim və nisbətən düzgün tarixini Rəşidəddin vermişdir.

Rəşidəddin oğuzların tarix səhnəsinə çıxmalarını, dövlət qurmalarını, başqa xalqlara münasibətini ümumdünya tarixi kontekstində təqdim edir. O həmçinin şifahi və yazılı qaynaqlarla yanaşı, “Oğuz kağan” dastanından da xəbərdar olmuşdur. Bunu Oğuz xanın hərbi yürüşləri, yay-ox əhvalatı, Dədə Qorqud oğuznamələrində verilən Bayındır, Qazan, Qorqudla bağlı əhvalatlar da təsdiqləyir. “jami ət-təvarix” əsərində Dədə Qorqud qəhrəmanlarından təqribən on birinin adı çəkilir, bu və ya digər dərəcədə uyğun tarixi hadisələr nəql olunur.

Rəşidəddin oğuznaməsi giriş və on səkkiz fəsli əhatə edir. Burada bir çox əfsanəvi, mifoloci hadisələrlə yanaşı, real tarix də əks olunmuşdur. Məsələn, birinci fəsil “Oğuzun atası, əmiləri, qohumları və yaxınları ilə döyüşü, onun düşmənləri üzərində qələbəsi” adlanır və Oğuzun İslam dini uğrunda atasını öldürməsi, tayfasını müsəlman etməsindən danışılır. İkinci fəsildə artıq Skif-Saka dövrünün məlumatları saxlanılıb. Burada İnal Yabqu zamanından qabaqkı xanlar haqqında verilən informasiya da tarixi kökə malikdir. Oğuzun Ön Asiyanı alıb öz yurduna qatması sakaların e.ə. VII yüzillikdəki Ön Asiya fütuhatından başqa bir şey deyildir. Oğuznamənin Rəşidəddin variantında oğuzlar Çindən, Mancuriyadan Misirə qədər böyük bir ərazidə dövlət quran tayfa kimi təriflənir. Eyni zamanda türklərin e.ə. VII-V yüzilliklərdə Monqolustanda, Qafqazda, Dəmavənddə və Ön Asiyada dövlət qurmaları tarixi sənədlərlə təsdiqlənir.

Rəşidəddinin tarixində eramızın V yüzilliyindən İranda yaşayan bayındırlar, X əsrdə gəlib onlara qoşulan salorlar, xalaclar və onların yerdəyişmələri real həqiqətə uyğun şəkildə verilmişdir. Oğuzların Çinlə münasibətləri də tarixi faktlarla təsbit olunur.

Oğuznamədə Hun dövründəki türk fütuhatı da Oğuz xanın adına bağlanır. Bununla yanaşı, orta çağda baş vermiş tarixi hadisələr də Oğuz xanın adı ilə bağlanır. Məsələn, Səlcuqların xaç yürüşünün qarşısını almaları, Avropa mənasında işlədilən “firəng”lərə münasibət buna misal ola bilər. Oğuznaməni tarixi mənbə kimi öyrənən alimlərdən E.Bloşe, V.Bartold, A.Bernştam, Z.V.Toğan və b. Rəşidəddinin reallıqla əfsanəni, tarixlə mifologiyanı çarpazlaşdırdığını qeyd edirlər və daha çox tarixi məqamlara diqqət verməyə çalışırlar. Rəşidəddinin verdiyi tarixi məlumatlar yunan, roma, ərəb, fars və gürcü dilli mənbələrin verdiyi məlumatlarla tutuşdurulduqda çoxlu üst-üstə düşən yerlər aşkarlanır.

Rəşidəddinin “jame ət-təvarix” əsərində “Quran”dan gətirilmiş ayələr, “Şahnamə”dən verilmiş şer parçaları, nəhayət, təhkiyə tərzi bu əsəri tarixi əsərlə yanaşı folklor nümunəsi kimi də öyrənməyə əsas verir. Dilindəki obrazlılıq, fars nəsrinə xas uzunçuluq da Oğuznamədə hiss olunur.

Fəzlullah Rəşidəddinin İstanbulda Topqapı kitabxanasında saxlanılan Oğuznaməsində hər vərəqdə 31 sətir verilmişdir. Bu əlyazma və “jame əttəvarix” əsərinin başqa əlyazma nüsxələri dəfələrlə nəşr olunmuş və müxtəlif aspektlərdən tədqiqata cəlb olunmuşdur. Ancaq bu əsərin ilk tərcüməçisi və naşiri fransız şərqşünası M.Katremerdir. Məhz onun tərcüməsindən sonra türklərə, xüsusən də oğuzlara maraq artmağa başladı. Sonradan “jame əttəvarix” əsərini İ.N.Berezin, E.Bloşe, K.Con və b. tərcümə və nəşr etmişlər. Bu əsər tam şəkildə 1946-1960 illərdə nəşr olunmuşdur. Rəşidəddinin Oğuznamə əsəri isə Türkiyədə Z.V.Toğanın tərcüməsində və tədqiqində 1972 ildə çapdan çıxmışdır. Azərbaycanda Oğuznamə 1992 ildə tərcümə və nəşr edilmişdir (R.M.Şükürovanın tərcüməsi).