O

OĞUZ – Türk etnonimi. Oğuz etnoniminin mənşəyi və mənası barədə vahid bir fikir olmasa da, bu sözün bir sıra etimologiyaları türkologiyada yayılmışdır. XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq türkoloci ədəbiyyatda oğuz sözünün “ağız – yeni doğmuş heyvanın ilk südündən bişirilən pendirə oxşar məhsul (İ.N.Berezin, P.Pellio), “oxlar” (L.Ligeti, Y.Nemet), “ox adam” (İ.Markvart), “öküz” (A.N.Bernştam, D.Sinor, L.Bazen), “tayfalar” (O.Pritsak, A.N.Kononov), “təpə” (Ş.jəmşidov), “müdrik” (N.A.Baskakov), “bacarıqlı, qadir, işıq, od hakimi” (M.Seyidov), “qohum tayfalar birliyi” (P.Xəlilov) və s. mənaları göstərilmişdir. M.İ.Yusifov oğuz etnoniminin damğa anlayışı bildirən oğ və tayfa mənası bildirən uz komponentlərindən ibarət olması qənaətindədir.

A.N.Kononovun “tayfalar”, “tayfalar birləşməsi” mənasındakı oğuz sözünün nəticədə topluluq bildirən etnik ada çevrilməsi barəsindəki mülahizəsindən sonra bu adın mənşəyi ilə əlaqədar bir sıra fikirlərin meydana çıxması oğuz etnoniminin etimologiyasına yenidən baxılması zərurətini doğurur.

N.A.Baskakov etimoloci araşdırma apararaq belə nəticəyə gəlmişdir ki, oğuz, oğur və uyğur etnonimləri “r” və “z” fonetik əlamətlərinə görə fərqlənən eyni adlar olub “müdrik, qüdrətli, güclü” mənalarını verir. O, oğuz sözünün “müdrik” mənasını bildirdiyini qeyd edərkən qədim türk yazılı abidələrindəki ö (fikirləşmək), öq (fikir, düşüncə) köklərinə əsaslanır.

N.A.Baskakovun oğuz sözündə gördüyü “müdrik” mə’nası Azərbaycan dili şivələrindəki bir sözlə səsləşir. Muğan qrupu şivələrində oğuz sözünə yaxın fonetik tərkibdə “çox bilən” mənasında uğuz sözü işlənir. Uğuz sözü həm qədim türkcədəki uk- (anlamaq, başa düşmək) və ukuş (ağıl) sözləri ilə bağlı olan leksik vahid, həm də oğuz etnoniminin qapalı saitlə işlənən variantı kimi qəbul edilə bilər. Xatırladaq ki, özbək dilində oğuz etnonimi özünü elə uğuz şəklində göstərir. Ancaq bir sıra səbəblərə görə, birinci ehtimal bizə daha inandırıcı görünür. Məsələ burasındadır ki, Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələrində ayrı-ayrılıqda həm oğuz, həm də uğuz sözü işlənir, lakin bu sözlər başqa-başqa mənaları ifadə edir.

Oğuz sözü haqqında N.A.Baskakovun etimologiyası maraqlı və cəlbedici görünsə də, bəzi suallar doğurur. Məs., aydın olmur ki, Orxon yazılarından üzübəri qalın sait tərkibi ilə məlum olan oğuz etnonimi qədim türk dövrünədək tarixin hansı mərhələsində və hansı linqvistik səbəb üzündən incə saitli öqüz formasından qalın saitli oğuz şəklinə düşmüşdür. “Müdrik” mənasını verən öqüz sözünün qədim türk yazılı abidələrində öz əksini tapa bilməməsi nə ilə bağlıdır və s.

Azərbaycan xalq şivələrində oğuz sözünün bir sıra mənaları qeydə alınmışdır. “Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri” kitabında və dialektoloci lüğətdə Sabirabad rayonu şivələrində oğuz sözünün “hərzəcavab, kobud; lovğa, təkəbbürlü” mə’nalarında işləndiyi göstərilmişdir.

Oğuz sözünün sonradan bəzi yeni mənalar qazana bilməsi faktı istisna deyil. Sabirabad rayonu şivələrində oğuz sözünün mənasını izah etmək üçün dialektdən verilmiş nümunə həmin sözün konkret olaraq hansı mənanı ifadə etməsi barədə aydın bir şey demir. Oğuz sözünün “kobud”, “lovğa” və ya hər hansı bir digər mənanı ifadə etdiyini dəqiq surətdə aydınlaşdıra bilmir. Azərbaycan dili şivələrində oğuz sözü daha çox “cüssəli, iribədənli” mənasını ifadə edir. 1996 ildə Bakının Hövsan kəndindən dialektoloci material toplanarkən oğuz sözünün “cüssəli, sapsağlam” mənasında işləndiyi faktik material əsasında dəqiqləşdirilmişdir: – Heç bilmeg olmodi ki, u kişiyə noldi, u ki qıpqırmızı oğız kimi adamdi (Hövsan kənd şivəsi).

Oğuz tayfa adının mənfi çalarla xatırlanması qədim dövrlərdə irandilli əhali arasında yaranmışdır. Bu isə oğuz sözünün leksik mənası ilə deyil, oğuzlara olan münasibətlə bağlı bir məsələdir. Xalis oğuz olmayanlara qarşı analoci mənfi münasibət oğuzlar arasında da olmuşdur ki, bu da öz izini KDQ-də saxlamışdır. “Qanlı qoca oğlı Qanturalı boyı”nda göstərilir ki, Qanlı qoca oğlu Qanturalı narahat olur ki, birdən atası onu “cici-bici türkman qızı” ilə evləndirə bilər: “Pəs varasın, bir cici-bici türkman qızını alasan, nagahandan tayınım, üzərinə düşəm, qarnı yırtıla? – dedi” (D-271⁶).

Cici-bici türkman qızı kimdir və nə üçün Qanturalı belə bir qızla evlənmək istəmir? İlk baxışda belə bir cəhət ziddiyyətli görünür ki, oğuzlar X əsrin sonu – XI əsrin əvvəllərindən etibarən “türkman” adı ilə tanınsa da, KDQ-də təsvir olunan oğuzlar türkmana qarşı qoyulur: “Kafər aydır: Oğuzun arsızı türkmanın dəlüsinə bənzər”. Yaxud yuxarıda deyildiyi kimi, oğuz igidi Qanturalı “cici-bici türkman qızını” bəyənmir.

Təxminən X əsrin sonu XI əsrin birinci yarısından köhnə oğuz etnonimi əvəzinə tez-tez “türkmən” (türkman) adı işlənmişdir. Əvvəlcə yalnız oğuzların bir hissəsi və başqa türk tayfaları – əsas etibarilə karluklar və xalaclar belə adlanmışlar. Ehtimal edilir ki, “o zaman o oğuzları türkmənlər adlandırırdılar ki, onlar İslamı qəbul etmiş və Orta Asiyanın yerli, əsas etibarilə irandilli əhalisi ilə qarışmışdılar”. Bu mülahizə Əbu Reyhan Biruninin aşağıdakı fikrinə əsaslanır: “Keçmiş zamanda İslamı qəbul etmiş və müsəlmanlarla qarışmış türk oğuzların hər biri onlar və başqaları arasında tərcüməçi olurdular; belə ki, bir quz İslamı qəbul etdiyi zaman quzlar deyirdilər: o, türkmən olmuşdur, müsəlmanlar isə deyirdilər ki, onların arasına türkmən daxil olmuşdur, yəni türkə oxşayan” .

Oğuzların farslarla çox yaxın münasibətdə olduqlarını M.Kaşqarlı da qeyd edib.

Belə nəticəyə gəlmək olar ki, X əsrin sonu – XI əsrin əvvəllərində “türkmən” adı oğuzların islamı qəbul etmiş və Orta Asiyanın oturaq, habelə irandilli əhalisi ilə qarışmış hissəsinə aid edilmişdir. Sonradan türkmən adı oğuz etnonimini əvəz edən ümumi bir ada çevrilmiş, müxtəlif ərazilərdə (Türkmənistan, Azərbaycan, İran, Türkiyə, İraq) yaşamış oğuzlar bu adla tanınmışdır.

Çox güman ki, KDQ abidəsinin yarandığı dövrdə oğuzların “türkman” adlanan hissəsi qədim oğuz adətindən fərqlənən həyat və məişət şəraiti keçirirmiş.

Bəs “cici-bici türkman qızı” ifadəsindəki cici-bici sözü nə deməkdir?
Müasir türk dilində cici sözü “gözəl, zərif”, cici-bici sözü isə “bəzək-düzək, oyun-oyuncaq, bərbəzək” mənalarını bildirir. Azərbaycan dilində cici sözünün “uşağın xoşuna gələn şey” mənası var. O.Ş.Gökyay KDQ-də işlənmiş cici-bici sözünü “xoşagələn, balaca gözəl, incə qamətli zərif gözəl”kimi izah edir.

Ehtimal ki, Qanturalı “cici-bici türkman qızı” deyərkən İslamı qəbul edib irandilli əhali ilə qarışmış bir oğuzun – türkmanın bərbəzəkli, çəlimsiz qızını nəzərdə tutur. Boy-buxunlu, cüssəli bu igid (cılasun) qorxur ki, birdən sürüşüb türkman qızının üzərinə yıxılsa, onun qarnı yırtılar. Qanturalının arzusu isə igid bir qızla evlənməkdir. O bu barədə atasına deyir: “Baba, çün məni evərəyim dersən, mana layiq qız necə olur?”. Qanturalı aydır: “Baba, mən yerimdən durmadın ol durmış ola! Mən qaraquc atıma binmədin ol binmiş ola! Mən qanlu kafir elinə varmadın ol varmış, mana baş gətürmüş ola!” – dedi” (D-170¹²).

Bu əlamətlər “cici-bici türkman qızında” olmadığına görə Qanturalı belə bir qızla evlənmək istəmir. Görünür ki, nərmə-nazik türkman qızı onun zövqünə uyğun gəlmir. Atası oğlunun sözlərindən belə bir nəticə çıxarır: “Oğul, sən qız istəməzmişsən, bir cılasun – bahadır istərmişsən, anun arqasında yeyəsən- içəsən, xoş keçəsən!” (D-171³).

Aydın olur ki, güclü, cüssəli olmaq oğuzlar üçün mühüm əlamət sayılmış və bu da sonradan “özgə mühitdə” (çox güman ki, qeyri-türkdilli arealda) oğuz sözünün yeni mənasının (“cüssəli”) yaranmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycanda yaşamış ən qədim oğuzların iribədənli, cüssəli adamlar olması başqa faktlarla da təsdiq olunur. Məsələn, M.H.Təhmasibin yazdığına görə, Azərbaycanda hələ bu gün də qazıntı zamanı tapılmış cəsamətli skletlərə və ədəb gözləmədən köndələn uzanmış adamlara “oğuz ölüsü” deyilməkdədir.

Azərbaycan Respublikasının Oğuz rayonunda qədim oğuzlara aid edilən iri oğuz qəbirləri qalmaqdadır. Oğuz etnoniminin mənası müəyyənləşdirilərkən oxşar köklərin semantik inkişafı nəticəsində meydana çıxmış mənalar, eləcə də oğuz sözünün sonradan yaranmış mənaları deyil, bu adın qədim dövrlərdəki forması və mənası əsas götürülməlidir.

Oğuz etnoniminin etimologiyaları içərisində bu sözün oğ (qəbilə, tayfa) və cəmlik əlaməti olan /u/z hissələrindən ibarət olması fikri daha məntiqidir.

Oğuz sözünün əsasında dayanan oğ kökü bu gün uk şəklində Altay və Tuva dillərində, yax şəklində çuvaş dilində “qəbilə” mənasında işlənməkdədir. A.N.Kononov oğuz etnik adının əsasında “qəbilə, tayfa” mənasını bildirən oğ (ok) kökünün dayandığını və bu sözün əski türk öq (“ana”) sözü ilə birbaşa əlaqəsi olduğunu göstərir. Onun fikrincə, oğul (nəsil, oğul) və oğuş (qohum) sözləri də həmin kökə gedib çıxır.

Biz oğuz tayfa adının ilkin mənası “qəbilələr, tayfalar” kimi deyil, “iki qəbilə (tayfa)” mənasında qəbul edilməlidir, çünki türk dillərinin tarixində -z elementinin qeyri-müəyyən çoxluq deyil, qoşa cəmlik bildirməsi daha geniş yayılmışdı; məs.: göz “iki göz”, diz “iki diz”, omuz “iki çiyin”, köks (köküz) “iki sinə”, əkiz (iki+z) “anadan cüt doğulan”.

Oğuzların tarixən boz ok və uç ok adlı iki əsas qola ayrılması və KDQ-də bunun eynilə öz izini saxlaması oğuz etnoniminin ilkin mənasının doğrudan da “iki qəbilə (tayfa)” mənasına uyğun gəlməsini tarixi baxımdan təsdiq edir. Tarixdə məlum olan iyirmi dörd oğuz tayfası oğuzların həmin boz ok və uç ok qollarının törəmələridir. Boz ok və uç ok adlarındakı ok sözü də “tayfa” mənasını bildirir.

Ədəbiyyat:

Агаджанов С. Огузская проблема и зада чи ее изучения. Тюркологический сборник. 1973. М., 1975.

Агаджанов С. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. М., 1991.

Azərbaycan dilinin dialektoloci lüğəti. B., 1964.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. c.4. B., 1987.

Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri. B., Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1955.

Баскаков Н. К этимологии огуз, Огуз – Гакан // Советская тюркология, 1982, № 1.

Dedem Korkudun Kitabı. Orhan Şaik Gökyay. İst., 1973. Drevnetörkskiy slovarğ. L., Nauka, 1969.

Yusifov M. Oğuz etnonimi ilə bağlı toponimlər// Azərbaycan onomastikası problemləri. II. B., 1988.

Kitabi-Dədə Qorqud. Tərtib edənləri F.Zeynalov, S.Əlizadə. B., 1988.

Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази хана Хивинского. М.-Л., Изд-во АН СССР, 1958.

Koşğariy M. Devonu luğotit turk. T.I. Toşkent, 1960.

Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М., 1974.

Seyidov M. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. B., 1983.

Серебренников Б., Гаджиева Н. Сравнительно- историческая грамматика тюркских языков. Б., 1979.

Təhmasib M.H. “Dədə Qorqud” boyları haqqında. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. B., 1961.

Турецко-русский словарь. М., 1977.

Xəlilov P. “Kitabi-Dədə Qorqud” – İntibah abidəsi. B., 1993.

Cəmşidov Ş. “Kitabi-Dədə Qorqud”u vərəqləyərkən. B., 1969.

Elbrus Əzizov