AXIR ZƏMAN – Dünyanın son
günləri və ya sonu mənasında işlədilən
bir anlayış KDQ mətnlərinin müqəddimə
qismində Qorqut Atanın dilindən
söylənən “Axır zəmanda xanlıq gerü –
qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almıya.
Axır zəman olıb qiyamət qopınca...”
(D-2) sözlərində rast gəlinir.
Axır zəman anlayışı zamanın birbirinin
ardınca gələn dövrələrdən və ya
silsilələrdən ibarət olub sonsuzluğa qədər
davam elədiyi, yəni zamanın dövrəvi
olduğu ideyasını qəbul edən dinlərdə
də var. Ölüb dirilməyə həqiqi inamın
kökləri bu ideyadan gəlir. Həmin inam
isə türk tanrıçılığında – Göy-Tanrı
dinində başlıca yer tutur.
Dünyanın fani olduğunu və zamanın
düz xətt boyunca keçib getdiyini
qəbul edən dinlərdə isə dünya ilə bərabər
içərisində yaşanılan zaman da sona
yetəcək və yeni yaranacaq dünya ilə
sonsuz olan zaman da başlayacaq görüşü
var.
Lakin hər iki ideyanı qəbul eləyən
dinlərin ikisini də birləşdirən gerçək
var ki, o da içərisində yaşanılan dövrələrin
sonlu olmağıdır.
İslama dair ədəbiyyatlarda “axır
zəman” anlayışı dinlər tarixindəki (eləcə
də mifologiyadakı) esxatologiya ilə
bağlılıqda götürülür. Ancaq axır zaman
heç də esxatologiyanın eyni deyil.
Esxatologiya kosmoqoniyada bir dövrədir.
Axır zaman anlayışı isə qiyamətə
yaxınlaşan son dövrəni, dünyanın, zamanın
sonunu və ya son günlərini (“axır
zəman olıb qiyamət qopınca...”) bildirir. İslam düşüncəsində bu dünyanın
əvvəli də var, sonu da. Sonu bilmək isə
İnsan oğlunun deyil, Allahın işidir.
İslam alimləri 3 zaman dövrəsindən
danışırlar. Bunlardan son 3 zaman
dövrəsi hicrətdən qiyamətə qədər olan
dövrü əhatə edir. Nə zaman bitəcəyi bilinməyən
bu dövrə axır zəman anlayışına
uyğun gəlir.
İslam ədəbiyyatında son peyğəmbər
olduğuna görə Məhəmməd əleyhissalama
“axır zaman peyğəmbəri” də
deyilmişdir.
Axır zaman anlayışı Qurani-Kərimdə
yoxdur. Ancaq dini həyatın zəifləməsi,
əxlaqın tənəzzülü şəklində
özünü göstərən qiyamət əlamətlərindən
bəhs eləyən hədislərdə “axirüz-zaman”
ifadəsi işlənir.
Əxlaqa uyğun olmayan nə varsa
müsəlman oğuzların düşüncəsində axır
zamanın əlaməti kimi qiymətləndirilmişdir.
Ədəbiyyat:
İslam Ansiklopedisi, c 1, İst.1988.
Cəlal Bəydili |